De nieuwe PISA-resultaten zijn pas bekend gemaakt. Onze vijftienjarigen behalen andermaal lagere scores voor Nederlands, wiskunde en wetenschappen. Vooral leesvaardigheid gaat er fors op achteruit.

Waarschijnlijk zullen hier en daar commentaren opduiken als: ‘Die cijfers zijn weinig relevant voor wat er wordt geleerd.’ Of: ‘Scholen zijn niet mee met de evolutie en de tanker moet worden gekeerd.’

De zogenaamde onderwijstanker is echter al lang gekeerd, hoewel er mensen zijn die denken dat het onderwijs nog altijd wordt georganiseerd zoals een paar eeuwen geleden. Dat is niet het geval.

Die kering heeft niet opgebracht wat men er van heeft verwacht. Hieronder leest u over enkele ingrijpende veranderingen in het leerplichtonderwijs van de voorbije vijftig jaar. Ze hebben een impact gehad op de kwaliteit van het onderwijs. Ze zijn deels de oorzaak van de jammer genoeg nog steeds dalende scores in internationale overzichten van leerprestaties, ook nu weer. Maar er is licht aan de horizon.

Kering in het basisonderwijs

Een goede veertig jaar geleden werden conctructivistische denkbeelden dominant in ons onderwijs. Vak- of leergebiedoverschrijdende doelen die een attitude aangeven, of sleutelcompetenties (bijvoorbeeld zelfsturing) deden hun intrede in de leerplannen, en spelen nu nog altijd een grote rol. Voor jonge leerders in het kleuter- en lager onderwijs is dat ervaringsgericht leren onvoldoende gebleken. Te veel leerlingen verlaten de lagere school zonder de essentiële basisvaardigheden lezen, schrijven en rekenen te beheersen. Als op dat vlak een ambitieus curriculum ontbreekt, moeten leerkrachten rekening houden met en opboksen tegen te grote verschillen in voorkennis bij leerlingen. Die spreidstand is niet houdbaar, met een verdere daling van leerprestaties en een groeiende ongelijkheid als gevolg. Het onderwijs in de basisschool vraagt om andere pedagogische en didactische aanpakken dan het secundair onderwijs, of het niet-verplichte deeltijds kunstonderwijs of hoger onderwijs, waar specialisatie, individuele leertrajecten en zelfsturing een grotere rol kunnen spelen. Maar in de lagere school is zelfontdekkend leren lezen of rekenen in een hoek evenmin een goed idee als zelfontdekkend leren zwemmen.

Willen we zoveel mogelijk elf- of twaalfjarigen een geloofwaardig getuigschrift toekennen, dan is stapsgewijs en gestructureerd lesgeven met concrete inhouden en een rijke woordenschat voor welbepaalde leeftijden een betere optie. Op dat vlak wordt er m.i. best een koerswijziging ingevoerd.

Kering in het secundair onderwijs

In 1970 zag het VSO het levenslicht. Men wilde de leerlingen gelijkschakelen bij het begin van het secundair onderwijs, overigens met de beste bedoelingen. Maar vanaf 1988 werden scholen verplicht om over te stappen naar een eenheidsstructuur of nog later een brede eerste graad, waarbij iedereen in dezelfde mal werd geduwd van een algemeen vormend onderwijs. Gaandeweg ontdekten velen dat er daardoor precies minder plaats was voor individuele verschillen of diversiteit in talenten. Dit leek op een omknelling van het secundair onderwijs, waarbij verschillende takken werden samengebonden of verhinderd te kunnen groeien in hun eigen richting. Door de ‘one-size-fits-all’-aanpak werden vooral leerkansen beperkt van leerlingen die snel en gemakkelijk leerden, of van leerlingen die daar net moeite mee hadden. Dit vertaalt zich ook nu weer in de nieuwe PISA-resultaten: een slinkende groep toppresteerders en een groeiende groep laagpresteerders. Tegelijkertijd veroorzaakte de verlenging van de leerplicht tot 18 jaar (1983) problemen die er voordien minder waren. Onderwijsdwang op die leeftijd brengt immers weinig motivatie teweeg. Bij jongeren die eigenlijk wilden gaan werken, nam schoolmoeheid toe, en geïnteresseerde leerlingen werden daar eveneens de dupe van. Bij een aantal mensen groeide de negatieve gedachte dat technisch en beroepsonderwijs niet goed genoeg meer was. Wie er toch leerling was, werd geregeld bestempeld als uitgeslotene. Geen wonder dat het aantal positieve keuzes voor dit onderwijs begonnen te slinken. De gevolgen zijn nu te merken op onze arbeidsmarkt.

Aparte en gedegen curricula blijven nodig voor verschillende takken, niet om leerlingen uit te sluiten, maar net om ze verder te kunnen laten groeien en bloeien in wat ze zijn. Het lijkt me zinvol te bestuderen in welke mate de recente modernisering van het secundair onderwijs hier aan tegemoet komt.

Dialoog

Het hierboven beschreven keren van de onderwijstanker werd opgelegd door de overheid. Establishment, politiek en pers stonden decennialang achter deze koerswijziging, terwijl opmerkingen of verzuchtingen van de werkvloer meestal werden genegeerd of afgedaan als conservatief.

Er kwam een kunstmatige tweedeling van progressief tegenover traditioneel. Dat had echter weinig te maken met de werkelijkheid, maar veel met ideologie of macht. Een debat was moeilijk. Maar het onderwijs is net dé uitgelezen plaats om te leren dat tegenstemmen best worden beluisterd en niet afgestraft. Wat is er mis met meningsverschillen? Waar ze niet mogen bestaan is het slecht om leven. Neuzen, allemaal in dezelfde richting, ruiken immers minder het gevaar als het van elders komt.

De laatste jaren zijn er gelukkig toch meer mogelijkheden tot dialoog gegroeid, deels dankzij gedreven onderwijsmensen, en deels dankzij nieuwe inzichten bij academici, politici en pers. Waar vroeger voor- en tegenstanders van constructivistisch onderwijs elkaar meestal in een vergeetput duwden, slagen er nu gelukkig meer mensen in om egelstellingen en karikaturen te vermijden en eerlijke kansen te geven aan degelijke en respectvolle discussies over onderwijs. Er is op dat vlak nog vooruitgang mogelijk. Er zijn navormers en expertisecentra die uitstekend werk leveren, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek én ruime praktijkervaring, met aandacht voor vakkennis en didactiek. Anderzijds staan soms nog te algemene, generieke of vage romantische principes te veel voorop. Het blijft opletten geblazen voor scholen om door de bomen het bos te zien, ook wat de overvloed aan (dure) leermiddelen betreft. Het zou een basisregel moeten zijn dat de belangen van leerlingen voorrang krijgen op carrièrebelangen, ideologische of commerciële belangen. Hoe krampachtiger mensen, lobbyisten of belangengroepen zich vastklampen aan bepaalde materialen of manieren van werken, hoe kleiner de kans dat het om iets edels gaat.

Licht aan de horizon

Het onderwijs voorstellen als één reusachtige tanker stemt niet overeen met de werkelijkheid. Er is eerder sprake van een vloot van honderden schepen, waarvan leden van de crew zich vragen stellen over de jarenlang opgelegde falende pedagogische of didactische principes en gekunstelde structuren.

Op veel van die schepen komen volgende zaken gelukkig duidelijker op de voorgrond te staan: het opnieuw centraal willen stellen van kennis in het curriculum, evidence based onderwijs en werkbare didactiek waarbij rekening wordt gehouden met nieuwe leerpsychologische inzichten. Hoewel oude ‘keringscurricula’ nog niet zijn aangepast, zien veel goede initiatieven i.v.m. effectief leren het levenslicht, bottom-up. Het zou trouwens wel eens kunnen dat er op onze wereld nauwelijks of geen onderwijs zou bestaan wanneer men in het verleden altijd was blijven wachten op dé consensus van bovenaf.

Onderwijsbomen

Wanneer iemand het heeft over de tanker keren door nog meer zelfsturing in basisscholen, of door een nog langere omknelling van het secundair onderwijs, is het best te begrijpen dat er wenkbrauwen worden gefronst. Ook het hanteren van de term ‘waterval’ verraadt welke waardering er soms wordt gegeven aan bepaalde takken. Dit komt eigenlijk neer op schotten zetten rond leerlingen die zich verder willen bekwamen in een tak of een vak.

Watervallen en schotten zie ik graag worden vervangen door onderwijsbomen, liefst stevig geworteld. De solide stammen stellen basisscholen voor. Door het goed beheersen van de basisvaardigheden lezen, schrijven en rekenen, worden de takken beter gedragen, zodat ze comfortabel verder kunnen groeien, elk in hun eigen richting. Geen die zich minder moet voelen of geforceerd moet worden samengebonden met andere. Ik ben trots op àl mijn oud-leerlingen: ruimtevaarders, metselaars, burgemeesters, verkopers, kunstenmakers, tuinaanleggers en uitbaters van pitabars. We hebben ze allemaal nodig en geen schot, kloof of waterval heeft ze tegengehouden om te schitteren in wat ze zijn.

Hart en ziel en politiek

Ideaal onderwijs bestaat niet. Dat wil niet zeggen dat we de ogen moeten sluiten voor onze onderwijsgeschiedenis van pakweg de voorbije vijftig jaar. Er is waarschijnlijk niemand die ooit heeft gezegd dat er middelmatig onderwijs moest worden ingericht, maar we leren best wel uit onze fouten, om er dan met hart en ziel en gezond verstand voor te zorgen dat de leerlingen nog beter kunnen groeien en bloeien dan nu. Daarvoor dient het onderwijs.

Hoe, naar de volgende verkiezingen toe, de verschillende politieke partijen zullen inspelen op de bottom-up-lichten aan de onderwijshorizon, zal van belang zijn voor betere PISA-cijfers later, maar vooral voor onze kinderen en heel de maatschappij.