‘Scholen moeten evolueren naar Learning Parks, waar leerlingen worden gecoacht om hun eigen leertraject aan te sturen. Expliciet onderwijs in woordenschat, spelling en grammatica is niet meer van deze tijd. Rekenmachines maken lessen hoofdrekenen overbodig. Er wordt niet meer gesproken over vakken.’

Tot zover een kleine bloemlezing uit artikels, visies of uitgangspunten in vaktijdschriften of cursussen van twintig tot dertig jaar geleden. Het zijn stellingen die het aanleren van basiskennis en -vaardigheden hebben beïnvloed en ze blijven dat regelmatig doen.

Goede bedoelingen

Het toenmalige onderwijsdenken steunde op funderingen, die werden aangeleverd vooral vanuit de pedagogische en sociologische wetenschappen. Respectabele en gezaghebbende academici of beleidsmedewerkers wilden, overigens met goede bedoelingen, het onderwijs omvormen. Tussen die mensen heerste daarover min of meer een consensus. Niet onbelangrijk natuurlijk, want onderzoek en nadenken over opvoeding en betere samenlevingsvormen was en blijft van groot belang. Wat toen werd beweerd over ongelijkheid, zelfregulatie en leerstijlen, deed vermoeden dat het over eens en altijd uitgemaakte zaken ging, waarover geen discussies meer bestonden, tussen wetenschappers onderling of lesgevers. Dit was echter niet het geval. In die periode werd de inspectie ingezet, met de pedagogische begeleidingsdiensten op de achtergrond, om de heersende visie te helpen uitdragen. Schooldirecties en leerkrachten wogen minder op dit beleid.

Toch was er een opmerkelijk initiatief van de vereniging O-ZON (Onderwijs – Zonder ONtscholing) en Onderwijskrant (met de Torhoutse pedagoog Raf Feys als hoofdredacteur) om daar verandering in te brengen. In 2007 werd er een symposium georganiseerd in Gent. Twee actiepunten uit het O-ZON-manifest: respect voor en vertrouwen in de professionaliteit en ervaringswijsheid van leerkrachten; herwaardering van basiskennis en basisvaardigheden. Hoofdkwartieren en pers liepen toen niet over van enthousiasme voor deze ‘dissidentie’. Klassikale instructie, memorisatie en automatisatie bleven in het verdomhoekje, en dit begon gevolgen te hebben voor de basisvaardigheden zoals lezen, schrijven en rekenen, en natuurlijk ook voor de leerresultaten bij internationale onderwijstesten.

We zien nu dat het zelfontdekkend leren van basisvaardigheden niet heeft opgebracht wat men ervan heeft verwacht, vooral niet voor kwetsbare kinderen. Het recente nieuws dat één op zeven leerlingen het secundair onderwijs verlaat zonder diploma, vaak zonder voldoende te kunnen lezen, schrijven of rekenen, vraagt m.i. om stapsgewijs, opbouwend en gestructureerd lesgeven met concrete inhouden voor concrete leeftijden (of cognitief homogene groepen), om die basisvaardigheden beter onder de knie te krijgen.

Mijlpalen

Ook op hogere echelons en in de media voelt men nu de urgentie aan van de onderwijsproblemen. Nieuwe wetenschappelijke inzichten binnen de ontwikkelingspsychologie en de vrij jonge cognitieve psychologie (met o.a. Wim Van Den Broeck en Wouter Duyck die regelmatig van zich laten horen) blijken vaak te accorderen met reeds aanwezige ervaringen en inzichten op de werkvloer. Zo is er wel degelijk een wijziging gekomen in de advisering en beleidsbeslissingen van de voorbije jaren. Over partijgrenzen heen zijn immers al nieuwe samenwerkingen en initiatieven gegroeid. Enkele voorbeelden:

• Minister Hilde Crevits ijverde voor een nieuw inspectiedecreet en dat werd ook gestemd in het Vlaams Parlement. Inspectie 2.0 werd geboren en vanaf 2018 werd een nieuwe doorlichtingsaanpak voorzien, waarbij het o.a. de bedoeling is dat inspecteurs meer werken vanuit vertrouwen en minder het hoe uit het verleden opleggen. Minister Ben Weyts zet deze politiek verder.
• Nadelen van een brede eerste graad in het secundair onderwijs kunnen nu meer dan vroeger worden besproken. Door een doorgedreven ‘one-size-fits-all’-aanpak worden vooral leerkansen beperkt van leerlingen die snel en gemakkelijk leren, of van leerlingen die daar net moeite mee hebben. Er wordt meer ingezien dat aparte en gedegen curricula nodig zijn voor de verschillende richtingen, niet om leerlingen uit te sluiten, maar net om ze verder te laten groeien en bloeien in wat ze zijn. Daardoor moeten leerlingen hun specialisatie niet verplicht uitstellen tot ze vijftien jaar zijn.
• In 2021 verscheen het Rapport van de Commissie Beter Onderwijs (o.l.v. voorzitter en schooldirecteur Philip Brinckman). Dit werk mag als een echte mijlpaal in het onderwijs worden beschouwd en het verdient een grotere bekendheid. Het rapport verdedigt de aanpak van scholen die ruim aandacht besteden aan het verwerven van basiskennis, basisvaardigheden en het trainen van doorzettingsvermogen o.l.v. leerkrachten die de leerprocessen actief sturen. Het ijvert voor helder omschreven eindtermen ter bevordering van het cognitief leren. Het wil overdiagnosticering en therapeutisering van leerproblemen voorkomen, zodat leraren hun kerntaken kunnen blijven uitvoeren. Het vindt de herwaardering van het lerarenberoep cruciaal. Deze zaken worden herhaald in het jongere Rapport van de Commissie van Wijzen (december 2023) onder het voorzitterschap van Dirk Van Damme, die verder pleit voor een meer efficiënte en doelmatige aanwending van de middelen in het onderwijs, om zo meer ruimte te bieden aan leraren en scholen om kwaliteitsvol onderwijs te organiseren. In zijn boek ‘Emancipatie, excellentie en eerlijke kansen’ lezen we: ‘Men moet goed beseffen dat als men de kwaliteit van onderwijs loslaat of, erger nog, de kwaliteitsstandaarden laat zakken omwille van gelijke kansen, men de functie van onderwijs als motor van sociale vooruitgang en emancipatie opgeeft.’
• Het nieuwe decreet leersteun (vanaf schooljaar 2023-2024) probeert de onderwijskwaliteit weer te verhogen en gelukkig ook de werkbaarheid voor scholen en leerkrachten opnieuw te waarborgen. Het vroegere M-decreet van 2014 veroorzaakte immers een aderlating in het buitengewoon onderwijs. Aanzienlijk veel leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften werden toen ingeschreven in het gewoon onderwijs. De term ‘redelijke aanpassingen’ creëerde er onduidelijkheid en onzekerheid. ‘Op maat van ieder kind’ kwam op gespannen voet te staan met het sociale, gemeenschappelijke karakter van samen naar een gemeenschappelijk einddoel toe te werken. Bovendien verhuisden onvoldoende middelen en ondersteuning tot op de werkvloer mee. Veel lesgevers kampten met een dilemma: ze konden niet tegelijkertijd alle leerlingen met specifieke noden begeleiden én kwaliteitsvol werk blijven leveren voor de andere leerlingen van de klas, met alle gevolgen vandien: een verdere daling van de onderwijsresultaten, meer burn-outs en een gestaag toenemend lerarentekort. Jammerlijke verliesposten dus. Inclusief onderwijs is in de praktijk niet altijd het walhalla voor elk kind en alle andere kinderen van de klas. Met het nieuwe decreet leersteun wordt nu weer een verdere verankering van de kwaliteit van het buitengewoon onderwijs geambieerd.
• Het in 2022 opgerichte kenniscentrum Leerpunt (met pedagoog Pedro De Bruyckere als algemeen directeur) heeft als doel de onderwijspraktijk te versterken via (recente) wetenschappelijke inzichten. Evidence-informed werken, praktijkvoorbeelden verzamelen en relevant onderwijsonderzoek samenbrengen zijn de pijlers waarop het kenniscentrum werkt. Dit gebeurt met respect voor de professionaliteit en de autonomie van scholen en leerkrachten. Leerpunt gaat er van uit dat er geen zaligmakende aanpak is die altijd in alle klassen en voor alle leerkrachten werkt. Graag vermelden we hier ook het expertisecentrum Onderwijs en Leren (met Tim Surma als managing director) dat zich al jaren inzet voor excellent, evidence-informed onderwijs. Tim Surma was tevens lid van de bovengenoemde Commissie Beter Onderwijs.

Loopgraven

Het is moeilijk te geloven dat bovenstaande initiatieven tegen de algemene belangen van leerlingen, leerkrachten of scholen zouden ingaan. Aan de (onderwijs)programma’s die de verschillende politieke partijen binnenkort aan de kiezers zullen voorstellen, zal kunnen worden gezien hoe politici hierop inspelen, en hoe ze nu denken over de evolutie tijdens de decennia daarvoor: ‘een continue stroom aan nieuwigheidjes die eigenlijk al decennialang op dezelfde ouderwetse manier modern zijn. Steeds hetzelfde doen, in de hoop een andere uitkomst te krijgen, zolang je maar méér van hetzelfde doet‘, volgens Wouter Duyck in zijn boek ‘Mijn kind, slim kind’.

Maar gelukkig zijn er dus expertisecentra en navormers die uitstekend werk leveren, gebaseerd op (recente) wetenschappelijke ontwikkelingen én ruime praktijkervaring, met aandacht voor vakkennis en didactiek. Anderzijds staan te algemene, generieke of vage romantische principes nog te veel voorop. De laatste tijd slagen er wel meer mensen in om egelstellingen en karikaturen te vermijden en eerlijke kansen te geven aan degelijke en respectvolle discussies over onderwijs.

Het blijft opletten geblazen voor scholen om door de bomen het bos te zien, ook wat de overvloed aan (dure) leermiddelen betreft. Een evidente basisregel is dat de belangen van leerlingen voorrang krijgen op carrièrebelangen, ideologische of commerciële belangen.

Hoe krampachtiger mensen, lobbyisten of belangengroepen zich vastklampen aan bepaalde materialen of manieren van werken, hoe kleiner de kans dat het om iets edels gaat. Vandaar de nog steeds actuele en verbindende oproep van directeur Philip Brinckman (in het uitstekende Rapport van de Commissie Beter Onderwijs): ‘Dit rapport is geschreven als handreiking aan allen die het Vlaamse onderwijs een warm hart toedragen. Hopelijk kan het de aanzet of de voetbal zijn om alle partijen uit de loopgraven te lokken voor het samenspel dat onderwijs heet.’

Veel succes aan alle actoren in het onderwijs die zich met passie en gezond verstand dagelijks inzetten om leerlingen te doen bloeien en groeien.